《中庸》一書本為《禮記》中的第31篇，唐代以后逐漸受到更高的重視，南宋的朱子將其從《禮記》中抽出，獨(dú)立成書，并列為“四書”之一。其作者為曾子門人子思子。

子思子，名孔伋，字子思，孔子嫡孫。其父為孔鯉（字伯魚）?！妒酚洝た鬃邮兰摇酚涀铀寄?2（當(dāng)為82之誤），而不詳其生卒年。錢穆先生考證其生于公元前483年，卒于公元前402年。子思受教于孔子的高足曾子，其思想由門人再傳孟子，上承孔子中庸之學(xué)，下開孟子心性之論，在“孔孟之道”的道統(tǒng)傳承中有重要地位。所以后人把子思、孟子一脈相承的思想學(xué)說稱為“思孟學(xué)派”。子思子對宋代理學(xué)也有重要而積極的影響。因此宋元時(shí)期尊其為“述圣”。

據(jù)《漢書·藝文志》記載，子思的著作有23篇，曾經(jīng)被編輯成《子思子》一書。對此記載歷代多有懷疑，但1993年在湖北荊門郭店的一座楚墓里出土了大量的竹簡，郭店楚簡不僅證實(shí)了《子思子》一書的真實(shí)存在，而且也證明了現(xiàn)存《禮記》中的《中庸》、《緇衣》確為子思所作。同時(shí)《禮記》中《表記》、《坊記》兩篇相傳也為其所作。

子思作為“思孟學(xué)派”的開創(chuàng)者，不僅僅是戰(zhàn)國時(shí)期儒家的重要代表，更對后世儒家的發(fā)展產(chǎn)生了較大的影響，其所著《中庸》一書被唐宋以后的儒者奉為體現(xiàn)儒家思想中超越精神的代表性作品。朱子在《中庸章句》里明確指出：“《中庸》何為而作也？子思子憂道學(xué)之失傳而作也?！庇终f：“此篇乃孔門傳授心法，子思恐久而差也，故筆之于書，以授孟子?！?/p>

“中庸”一詞最早出現(xiàn)在《論語》一書中，然而它作為儒家思想的核心與根本卻有久遠(yuǎn)的歷史傳承?！墩撜Z·堯曰第二十》記載堯讓位于舜時(shí)告誡舜“天之歷數(shù)在爾躬”，在執(zhí)政時(shí)要“允執(zhí)其中”；《尚書·大禹謨》也記載舜告誡禹“天之歷數(shù)在汝躬”，所以執(zhí)政時(shí)要時(shí)刻不忘“人心惟危，道心惟微，惟精惟一，允執(zhí)厥中”；《尚書·酒誥》中記載周公也力倡“作稽中德”；《尚書·立政》中周公曾強(qiáng)調(diào)折獄用刑時(shí)要做到“列用中罰”；《尚書·君陳》中君陳也強(qiáng)調(diào)“惟厥中”。在這些思想的基礎(chǔ)上，孔子明確提出了“中庸”的概念，把它作為最高的道德準(zhǔn)則。后來，子思作《中庸》一書，不僅繼承了孔子這一思想，并且將其作為儒家一脈相承的道統(tǒng)心傳。全書通過對天道和人道關(guān)系的思考，對孔子的中庸思想進(jìn)行了系統(tǒng)闡述。不僅強(qiáng)調(diào)“中庸”所代表的不偏不倚、無過無不及的態(tài)度，也提出人的貧富窮通、國家的治亂興衰，都是由天命來決定的。并強(qiáng)調(diào)“萬物并育而不相害，道并行而不相悖。小德川流，大德敦化，此天地之所以為大也”。

《中庸》雖沒有明文標(biāo)舉，但以其對“天道”、“天命”的思考實(shí)際上在明確“性善”。這是《中庸》最重要的理論基礎(chǔ)?！吨杏埂纷鳛槿寮宜枷氲暮诵慕?jīng)典，實(shí)際上是人性論的濫觴，是孟子“性善論”的先導(dǎo)。

《中庸》強(qiáng)調(diào)君子“素其位而行”，指出“君子之道費(fèi)而隱”，并充滿信心地堅(jiān)信君子之道，“本諸身，征諸庶民，考諸三王而不繆，建諸天地而不悖，質(zhì)諸鬼神而無疑，百世以俟圣人而不惑?！?/p>

《漢書·藝文志》著錄《中庸說》二篇，可知漢代已有《中庸》的單行本及其解說，但亡佚已久?！吨杏埂返慕?jīng)典注本為朱子的《中庸集注》，與其所注《大學(xué)》、《論語》、《孟子》合為《四書章句集注》。

朱子提出“四書”這一概念并窮其畢生之力完成了《四書章句集注》之后，“四書”流傳日廣，成為歷代學(xué)子必讀之書。

此次編訂“葦杭文庫·國學(xué)玩誦本”所依據(jù)的底本是朱子《四書章句集注》本，這不僅僅是考慮到朱子本的準(zhǔn)確性和權(quán)威性，更是因?yàn)橹熳訉θ寮宜枷氲睦斫膺h(yuǎn)超歷代諸儒，在后世儒學(xué)的發(fā)展中具有舉足輕重的地位。甚至受其深刻影響的韓國、日本，對其評價(jià)之高遠(yuǎn)超當(dāng)代中國。即使稍有學(xué)術(shù)上、義理上的爭議也無傷于其在儒學(xué)思想上的價(jià)值與地位。同時(shí)也參考其他經(jīng)典注本，將版本差異出注，以便讀者參照閱讀。

1　天命之謂性tiān mìng zhī wèi xìng，率性之謂道shuài xìng zhī wèi dào，修道之謂教xiū dào zhī wèi jiào。道也者dào yě zhě，不可須臾離bù kě xū yú lí[144]也yě，可離非道也kě lí fēi dào yě。是故君子戒慎乎其所不睹shì gù jūn zǐ jiè shèn hū qí suǒ bù dǔ，恐懼乎其所不聞kǒng jù hū qí suǒ bù wén。莫見乎隱mò xiàn hū yǐn，莫顯乎微mò xiǎn hū wēi，故君子慎其獨(dú)也gù jūn zǐ shèn qí dú yě。喜怒哀樂之未發(fā)xǐ nù āi lè zhī wèi fā，謂之中wèi zhī zhōng；發(fā)而皆中fā ér jiē zhòng[145]節(jié)jié，謂之和wèi zhī hé。中也者zhōng yě zhě，天下之大本也tiān xià zhī dà běn yě；和也者hé yě zhě，天下之達(dá)道也tiān xià zhī dá dào yě。致中和zhì zhōng hé，天地位焉tiān dì wèi yān，萬物育焉wàn wù yù yān。

2　仲尼曰zhòng ní yuē：“君子中庸jūn zǐ zhōng yōng，小人反中庸xiǎo rén fǎn zhōng yōng[146]。君子之中庸也jūn zǐ zhī zhōng yōng yě，君子而時(shí)中jūn zǐ ér shí zhōng；小人之中庸也xiǎo rén zhī zhōng yōng yě，小人而無忌憚也xiǎo rén ér wú jì dàn yě?！?/p>

3　子曰zǐ yuē：“中庸其至矣乎zhōng yōng qí zhì yǐ hū！民鮮能久矣mín xiǎn néng jiǔ yǐ！”

孔子圣跡圖·退修詩書

4　子曰zǐ yuē：“道之不行也dào zhī bù xíng yě，我知之矣wǒ zhī zhī yǐ，知zhì智者過之zhě guò zhī，愚者不及也yú zhě bù jí yě；道之不明也dào zhī bù míng yě，我知之矣wǒ zhī zhī yǐ，賢者過之xián zhě guò zhī，不肖bú xiào[147]者不及也zhě bù jí yě。人莫不飲食也rén mò bù yǐn shí yě，鮮能知味也xiǎn néng zhī wèi yě?！?/p>

5　子曰zǐ yuē：“道其不行矣夫dào qí bù xíng yǐ fú！”

6　子曰zǐ yuē：“舜其大知智也與shùn qí dà zhì yě yú！舜好問而好察邇言shùn hào wèn ér hào chá ěr yán，隱惡而揚(yáng)善yǐn è ér yáng shàn，執(zhí)其兩端zhí qí liǎng duān，用其中于民yòng qí zhōng yú mín，其斯以為舜乎qí sī yǐ wéi shùn hū！”

7　子曰zǐ yuē：“人皆曰rén jiē yuē‘予知yú zhì智’，驅(qū)而納諸罟擭陷阱之中qū ér nà zhū gǔ huò xiàn jǐng zhī zhōng，而莫之知辟避也ér mò zhī zhī bì yě。人皆曰rén jiē yuē‘予知yú zhì智’，擇乎中庸而不能期月守也zé hū zhōng yōng ér bù néng jī yuè shǒu yě?！?/p>

孔子圣跡圖·羵羊辨怪

8　子曰zǐ yuē：“回之為人也huí zhī wéi rén yě，擇乎中庸zé hū zhōng yōng，得一善dé yí shàn，則拳拳zé quán quán[148]服膺fú yīng[149]，而弗失之矣ér fú shī zhī yǐ?！?/p>

9　子曰zǐ yuē：“天下國家tiān xià guó jiā，可均kě jūn[150]也yě；爵祿jué lù，可辭也kě cí yě；白刃bái rèn，可蹈也kě dǎo yě；中庸zhōng yōng，不可能也bù kě néng yě。”

10　子路問強(qiáng)zǐ lù wèn qiáng。子曰zǐ yuē：“南方之強(qiáng)與nán fāng zhī qiáng yú？北方之強(qiáng)與běi fāng zhī qiáng yú？抑而強(qiáng)與yì ér qiáng yú？寬柔以教kuān róu yǐ jiào[151]，不報(bào)無道bú bào wú dào[152]，南方之強(qiáng)也nán fāng zhī qiáng yě，君子居之jūn zǐ jū zhī。衽rèn[153]金革jīn gé，死而不厭sǐ ér bú yàn[154]，北方之強(qiáng)也běi fāng zhī qiáng yě，而強(qiáng)者居之ér qiáng zhě jū zhī。故君子和而不流gù jūn zǐ hé ér bù liú，強(qiáng)哉矯qiáng zāi jiǎo！中立而不倚zhōng lì ér bù yǐ，強(qiáng)哉矯qiáng zāi jiǎo！國有道guó yǒu dào，不變?nèi)?rt class="aa">bú biàn sè yān，強(qiáng)哉矯qiáng zāi jiǎo！國無道guó wú dào，至死不變zhì sǐ bú biàn，強(qiáng)哉矯qiáng zāi jiǎo！”

孔子圣跡圖·觀象知雨

11　子曰zǐ yuē：“素隱行怪suǒ yǐn xíng guài[155]，后世有述焉hòu shì yǒu shù yān，吾弗為之矣wú fú wéi zhī yǐ。君子遵道而行jūn zǐ zūn dào ér xíng，半塗而廢bàn tú ér fèi，吾弗能已矣wú fú néng yǐ yǐ。君子依乎中庸jūn zǐ yī hū zhōng yōng，遯dùn遁[156]世不見知而不悔shì bú jiàn zhī ér bù huǐ，唯圣者能之wéi shèng zhě néng zhī?！?/p>

孔子圣跡圖·觀器論道

12　君子之道jūn zǐ zhī dào，費(fèi)fèi[157]而隱ér yǐn[158]。夫婦之愚fū fù zhī yú，可以與知焉kě yǐ yù zhī yān，及其至也jí qí zhì yě，雖圣人亦有所不知焉suī shèng rén yì yǒu suǒ bù zhī yān；夫婦之不肖fū fù zhī bú xiào，可以能行焉kě yǐ néng xíng yān，及其至也jí qí zhì yě，雖圣人亦有所不能焉suī shèng rén yì yǒu suǒ bù néng yān。天地之大也tiān dì zhī dà yě，人猶有所憾rén yóu yǒu suǒ hàn。故君子語gù jūn zǐ yǔ[159]大dà，天下莫能載焉tiān xià mò néng zài yān；語小yǔ xiǎo，天下莫能破焉tiān xià mò néng pò yān?！?ruby>詩shī》云yún：“鳶yuān[160]飛戾fēi lì[161]天tiān，魚躍于淵yú yuè yú yuān?！?ruby>言其上下察yán qí shàng xià chá[162]也yě。君子之道jūn zǐ zhī dào，造端zào duān[163]乎夫婦hū fū fù；及其至也jí qí zhì yě，察乎天地chá hū tiān dì。

13　子曰zǐ yuē：“道不遠(yuǎn)人dào bù yuǎn rén。人之為道而遠(yuǎn)人rén zhī wéi dào ér yuǎn rén，不可以為道bù kě yǐ wéi dào?！?ruby>詩shī》云yún：‘伐柯伐柯fá kē fá kē，其則不遠(yuǎn)qí zé bù yuǎn。’執(zhí)柯以伐柯zhí kē yǐ fá kē，睨而視之nì ér shì zhī，猶以為遠(yuǎn)yóu yǐ wéi yuǎn。故君子以人治人gù jūn zǐ yǐ rén zhì rén，改而止gǎi ér zhǐ。忠恕違道不遠(yuǎn)zhōng shù wéi dào bù yuǎn，施諸己而不愿shī zhū jǐ ér bú yuàn，亦勿施于人yì wù shī yú rén。君子之道四jūn zǐ zhī dào sì，丘未能一焉mǒu wèi néng yī yān：所求乎子suǒ qiú hū zǐ，以事父yǐ shì fù，未能也wèi néng yě；所求乎臣suǒ qiú hū chén，以事君yǐ shì jūn，未能也wèi néng yě；所求乎弟suǒ qiú hū dì，以事兄yǐ shì xiōng，未能也wèi néng yě；所求乎朋友suǒ qiú hū péng yǒu，先施之xiān shī zhī，未能也wèi néng yě。庸德之行yōng dé zhī xíng，庸言之謹(jǐn)yōng yán zhī jǐn，有所不足yǒu suǒ bù zú，不敢不勉bù gǎn bù miǎn，有馀不敢盡yǒu yú bù gǎn jìn。言顧行yán gù xíng，行顧言xíng gù yán，君子胡不慥慥jūn zǐ hú bú zào zào[164]爾ěr！”

孔子圣跡圖·觀鄉(xiāng)人射

14　君子素其位而行jūn zǐ sù qí wèi ér xíng，不愿乎其外bú yuàn hū qí wài。素富貴行乎富貴sù fù guì xíng hū fù guì，素貧賤行乎貧賤sù pín jiàn xíng hū pín jiàn，素夷狄行乎夷狄sù yí dí xíng hū yí dí，素患難行乎患難sù huàn nàn xíng hū huàn nàn。君子無入而不自得焉jūn zǐ wú rù ér bú zì dé yān。在上位不陵下zài shàng wèi bù líng xià，在下位不援上zài xià wèi bù yuán shàng，正己而不求于人則無怨zhèng jǐ ér bù qiú yú rén zé wú yuàn。上不怨天shàng bú yuàn tiān，下不尤人xià bù yóu rén。故君子居易以俟命gù jūn zǐ jū yì yǐ sì mìng，小人行險(xiǎn)以徼幸xiǎo rén xíng xiǎn yǐ jiǎo xìng。子曰zǐ yuē：“射有似乎君子shè yǒu sì hū jūn zǐ，失諸正鵠shī zhū zhēng gǔ[165]，反求諸其身fǎn qiú zhū qí shēn?！?/p>

15　君子之道jūn zǐ zhī dào，辟pì譬如行遠(yuǎn)必自邇rú xíng yuǎn bì zì ěr，辟pì譬如登高必自卑rú dēng gāo bì zì bēi?！?ruby>詩shī》曰yuē：“妻子好合qī zǐ hǎo hé，如鼓瑟琴rú gǔ sè qín；兄弟既翕xiōng dì jì xī，和樂且耽hé lè qiě dān；宜爾室家yí ěr shì jiā，樂爾妻帑lè ěr qī nú?！?span id="9gktk10" class="math-super">[166]子曰zǐ yuē：“父母其順矣乎fù mǔ qí shùn yǐ hū！”

16　子曰zǐ yuē：“鬼神之為德guǐ shén zhī wéi dé，其盛矣乎qí shèng yǐ hū！視之而弗見shì zhī ér fú jiàn，聽之而弗聞tīng zhī ér fú wén，體物而不可遺tǐ wù ér bù kě yí。使天下之人shǐ tiān xià zhī rén，齊zhāi齋明盛服míng shèng fú，以承祭祀yǐ chéng jì sì。洋洋乎yáng yáng hū！如在其上rú zài qí shàng，如在其左右rú zài qí zuǒ yòu?！?ruby>詩shī》曰yuē：‘神之格shén zhī gé[167]思sī[168]，不可度思bù kě duó sī！矧shěn[169]可射kě yì[170]思sī！’夫微之顯fú wēi zhī xiǎn，誠之不可揜如此夫chéng zhī bù kě yǎn rú cǐ fú?！?/p>

17　子曰zǐ yuē：“舜其大孝也與shùn qí dà xiào yě yú！德為圣人dé wéi shèng rén，尊為天子zūn wéi tiān zǐ，富有四海之內(nèi)fù yǒu sì hǎi zhī nèi。宗廟饗之zōng miào xiǎng zhī，子孫保之zǐ sūn bǎo zhī。故大德gù dà dé，必得其位bì dé qí wèi，必得其祿bì dé qí lù，必得其名bì dé qí míng，必得其壽bì dé qí shòu。故天之生物gù tiān zhī shēng wù，必因其材而篤焉bì yīn qí cái ér dǔ yān。故栽者培之gù zāi zhě péi zhī，傾者覆之qīng zhě fù zhī?！?ruby>詩shī》曰yuē：‘嘉樂君子jiā lè jūn zǐ，憲憲令德xiǎn xiǎn lìng dé！[171]宜民宜人yí mín yí rén，受祿于天shòu lù yú tiān。保佑命之bǎo yòu mìng zhī，自天申之zì tiān shēn zhī！’故大德者必受命gù dà dé zhě bì shòu mìng?！?/p>

18　子曰zǐ yuē：“無憂者wú yōu zhě，其惟文王乎qí wéi wén wáng hū！以王季為父yǐ wáng jì wéi fù，以武王為子yǐ wǔ wáng wéi zǐ，父作之fù zuò zhī，子述之zǐ shù zhī。武王纘大王wǔ wáng zuǎn tài wáng、王季wáng jì、文王之緒wén wáng zhī xù。壹戎衣而有天下yī róng yī ér yǒu tiān xià，身不失天下之顯名shēn bù shī tiān xià zhī xiǎn míng。尊為天子zūn wéi tiān zǐ，富有四海之內(nèi)fù yǒu sì hǎi zhī nèi。宗廟饗之zōng miào xiǎng zhī，子孫保之zǐ sūn bǎo zhī。武王末受命wǔ wáng mò shòu mìng，周公成文zhōu gōng chéng wén、武之德wǔ zhī dé，追王大王zhuī wàng tài wáng、王季wáng jì，上祀先公以天子之禮shàng sì xiān gōng yǐ tiān zǐ zhī lǐ。斯禮也sī lǐ yě，達(dá)乎諸侯大夫dá hū zhū hóu dà fū，及士庶人jí shì shù rén。父為大夫fù wéi dà fū，子為士zǐ wéi shì；葬以大夫zàng yǐ dà fū，祭以士jì yǐ shì。父為士fù wéi shì，子為大夫zǐ wéi dà fū；葬以士zàng yǐ shì，祭以大夫jì yǐ dà fū。期之喪jī zhī sāng，達(dá)乎大夫dá hū dà fū；三年之喪sān nián zhī sāng，達(dá)乎天子dá hū tiān zǐ；父母之喪無貴賤一也fù mǔ zhī sāng wú guì jiàn yī yě。”

孔子圣跡圖·世業(yè)克昌

19　子曰zǐ yuē：“武王wǔ wáng、周公zhōu gōng，其達(dá)孝矣乎qí dá xiào yǐ hū！夫孝者fú xiào zhě，善繼人之志shàn jì rén zhī zhì，善述人之事者也shàn shù rén zhī shì zhě yě。春秋修其祖廟chūn qiū xiū qí zǔ miào，陳其宗器chén qí zōng qì[172]，設(shè)其裳衣shè qí cháng yī[173]，薦其時(shí)食jiàn qí shí shí[174]。宗廟之禮zōng miào zhī lǐ，所以序昭穆suǒ yǐ xù zhāo mù[175]也yě；序爵xù jué[176]，所以辨貴賤也suǒ yǐ biàn guì jiàn yě；序事xù shì，所以辨賢也suǒ yǐ biàn xián yě；旅酬lǚ chóu[177]下為上xià wèi shàng，所以逮賤suǒ yǐ dài jiàn[178]也yě；燕毛yàn máo[179]，所以序齒suǒ yǐ xù chǐ[180]也yě。踐jiàn[181]其qí[182]位wèi，行其禮xíng qí lǐ，奏其樂zòu qí yuè，敬其所尊jìng qí suǒ zūn[183]，愛其所親ài qí suǒ qīn[184]，事死如事生shì sǐ rú shì shēng，事亡如事存shì wáng rú shì cún，孝之至也xiào zhī zhì yě。郊社jiāo shè[185]之禮zhī lǐ，所以事上帝也suǒ yǐ shì shàng dì yě，宗廟之禮zōng miào zhī lǐ，所以祀乎其先也suǒ yǐ sì hū qí xiān yě。明乎郊社之禮míng hū jiāo shè zhī lǐ、禘嘗dì cháng[186]之義zhī yì，治國其如示諸掌zhì guó qí rú shì zhū zhǎng[187]乎hū。”

孔子圣跡圖·萍實(shí)通謠

20　哀公問政āi gōng wèn zhèng。子曰zǐ yuē：“文wén、武之政wǔ zhī zhèng，布在方策bù zài fāng cè[188]。其人存qí rén cún，則其政舉zé qí zhèng jǔ[189]；其人亡qí rén wáng，則其政息zé qí zhèng xī[190]。人道敏政rén dào mǐn zhèng，地道敏樹dì dào mǐn shù[191]。夫政也者fú zhèng yě zhě，蒲盧pú lú[192]也yě。故為政在人gù wéi zhèng zài rén[193]，取人以身qǔ rén yǐ shēn[194]，修身以道xiū shēn yǐ dào，修道以仁xiū dào yǐ rén[195]。仁者人也rén zhě rén yě，親親為大qīn qīn wéi dà；義者宜yì zhě yí[196]也yě，尊賢為大zūn xián wéi dà；親親之殺qīn qīn zhī shài[197]，尊賢之等zūn xián zhī děng，禮所生也lǐ suǒ shēng yě。在下位不獲乎上zài xià wèi bú huò hū shàng，民不可得而治矣mín bù kě dé ér zhì yǐ！故君子不可以不修身gù jūn zǐ bù kě yǐ bù xiū shēn。思修身sī xiū shēn，不可以不事親bù kě yǐ bú shì qīn；思事親sī shì qīn，不可以不知人bù kě yǐ bù zhī rén；思知人sī zhī rén，不可以不知天bù kě yǐ bù zhī tiān?！?ruby>天下之達(dá)道tiān xià zhī dá dào[198]五wǔ，所以行之者三suǒ yǐ xíng zhī zhě sān，曰君臣也yuē jūn chén yě，父子也fù zǐ yě，夫婦也fū fù yě，昆弟也kūn dì yě，朋友之交也péng yǒu zhī jiāo yě。五者天下之達(dá)道也wǔ zhě tiān xià zhī dá dào yě。知zhì智、仁rén、勇三者yǒng sān zhě，天下之達(dá)德也tiān xià zhī dá dé yě，所以行之者suǒ yǐ xíng zhī zhě，一也yī yě。或生而知之huò shēng ér zhī zhī，或?qū)W而知之huò xué ér zhī zhī，或困而知之huò kùn ér zhī zhī，及其知之一也jí qí zhī zhī yī yě；或安而行之huò ān ér xíng zhī，或利而行之huò lì ér xíng zhī，或勉強(qiáng)而行之huò miǎn qiǎng ér xíng zhī，及其成功一也jí qí chéng gōng yī yě。子曰zǐ yuē[199]：“好學(xué)近乎知hào xué jìn hū zhì智，力行近乎仁lì xíng jìn hū rén，知恥近乎勇zhī chǐ jìn hū yǒng。知斯三者zhī sī sān zhě，則知所以修身zé zhī suǒ yǐ xiū shēn；知所以修身zhī suǒ yǐ xiū shēn，則知所以治人zé zhī suǒ yǐ zhì rén[200]；知所以治人zhī suǒ yǐ zhì rén，則知所以治天下國家矣zé zhī suǒ yǐ zhì tiān xià guó jiā yǐ。凡為天下國家有九經(jīng)fán wéi tiān xià guó jiā yǒu jiǔ jīng[201]，曰yuē：修身也xiū shēn yě，尊賢也zūn xián yě，親親也qīn qīn yě，敬大臣也jìng dà chén yě，體tǐ[202]群臣也qún chén yě，子zǐ[203]庶民也shù mín yě，來百工lái bǎi gōng[204]也yě，柔遠(yuǎn)人róu yuǎn rén[205]也yě，懷諸侯huái zhū hóu[206]也yě。修身則道立xiū shēn zé dào lì，尊賢則不惑zūn xián zé bú huò，親親則諸父昆弟不怨qīn qīn zé zhū fù kūn dì bú yuàn，敬大臣則不眩jìng dà chén zé bú xuàn，體群臣則士之報(bào)禮重tǐ qún chén zé shì zhī bào lǐ zhòng，子庶民則百姓勸zǐ shù mín zé bǎi xìng quàn，來百工則財(cái)用足lái bǎi gōng zé cái yòng zú，柔遠(yuǎn)人則四方歸之róu yuǎn rén zé sì fāng guī zhī，懷諸侯則天下畏之huái zhū hóu zé tiān xià wèi zhī。齊zhāi齋明盛服míng shèng fú，非禮不動fēi lǐ bú dòng，所以修身也suǒ yǐ xiū shēn yě；去qù[207]讒遠(yuǎn)chán yuǎn[208]色sè，賤貨而貴德jiàn huò ér guì dé，所以勸賢也suǒ yǐ quàn xián yě；尊其位zūn qí wèi，重其祿zhòng qí lù，同其好惡tóng qí hào wù，所以勸親親也suǒ yǐ quàn qīn qīn yě；官盛任使guān shèng rèn shǐ，所以勸大臣也suǒ yǐ quàn dà chén yě；忠信重祿zhōng xìn zhòng lù，所以勸士也suǒ yǐ quàn shì yě；時(shí)使薄斂shí shǐ bó liǎn，所以勸百姓也suǒ yǐ quàn bǎi xìng yě；日省月試rì xǐng yuè shì，既xì餼稟稱事bǐng chèn shì[209]，所以勸百工也suǒ yǐ quàn bǎi gōng yě；送往迎來sòng wǎng yíng lái，嘉善而矜不能jiā shàn ér jīn bù néng，所以柔遠(yuǎn)人也suǒ yǐ róu yuǎn rén yě；繼絕世jì jué shì，舉廢國jǔ fèi guó，治亂持危zhì luàn chí wēi，朝聘cháo pìn[210]以時(shí)yǐ shí，厚往而薄來hòu wǎng ér bó lái[211]，所以懷諸侯也suǒ yǐ huái zhū hóu yě。凡為天下國家有九經(jīng)fán wéi tiān xià guó jiā yǒu jiǔ jīng，所以行之者一suǒ yǐ xíng zhī zhě yī[212]也yě。凡事fán shì[213]豫則立yù zé lì，不豫則廢bú yù zé fèi。言前定則不跲yán qián dìng zé bù jiá[214]，事前定則不困shì qián dìng zé bú kùn，行前定則不疚xíng qián dìng zé bú jiù，道前定則不窮dào qián dìng zé bù qióng。在下位不獲乎上zài xià wèi bú huò hū shàng，民不可得而治矣mín bù kě dé ér zhì yǐ；獲乎上有道huò hū shàng yǒu dào：不信乎朋友bú xìn hū péng yǒu，不獲乎上矣bú huò hū shàng yǐ；信乎朋友有道xìn hū péng yǒu yǒu dào：不順乎親bú shùn hū qīn，不信乎朋友矣bú xìn hū péng yǒu yǐ；順乎親有道shùn hū qīn yǒu dào：反諸身不誠fǎn zhū shēn bù chéng[215]，不順乎親矣bú shùn hū qīn yǐ；誠身有道chéng shēn yǒu dào：不明乎善bù míng hū shàn[216]，不誠乎身矣bù chéng hū shēn yǐ。誠者天之道也chéng zhě tiān zhī dào yě，誠之者人之道也chéng zhī zhě rén zhī dào yě。誠者不免而中chéng zhě bù miǎn ér zhòng，不思而得bù sī ér dé，從容中道圣人也cōng róng zhòng dào shèng rén yě。誠之者擇善而固執(zhí)之者也chéng zhī zhě zé shàn ér gù zhí zhī zhě yě。博學(xué)之bó xué zhī，審問之shěn wèn zhī，慎思之shèn sī zhī，明辨之míng biàn zhī，篤行之dǔ xíng zhī。有弗學(xué)yǒu fú xué，學(xué)之弗能弗措也xué zhī fú néng fú cuò yě；有弗問yǒu fú wèn，問之弗知弗措也wèn zhī fú zhī fú cuò yě；有弗思yǒu fú sī，思之弗得弗措也sī zhī fú dé fú cuò yě；有弗辨yǒu fú biàn，辨之弗明弗措也biàn zhī fú míng fú cuò yě；有弗行yǒu fú xíng，行之弗篤弗措也xíng zhī fú dǔ fú cuò yě；人一能之己百之rén yī néng zhī jǐ bǎi zhī，人十能之己千之rén shí néng zhī jǐ qiān zhī。果能此道矣guǒ néng cǐ dào yǐ，雖愚必明suī yú bì míng[217]，雖柔必強(qiáng)suī róu bì qiáng[218]?！?/p>

孔子圣跡圖·學(xué)琴師襄

21　自誠明zì chéng míng，謂之性wèi zhī xìng；自明誠zì míng chéng，謂之教wèi zhī jiào。誠則明矣chéng zé míng yǐ，明則誠矣míng zé chéng yǐ。

22　唯天下至誠wéi tiān xià zhì chéng[219]，為能盡其性wéi néng jìn qí xìng[220]；能盡其性néng jìn qí xìng，則能盡人之性zé néng jìn rén zhī xìng；能盡人之性néng jìn rén zhī xìng，則能盡物之性zé néng jìn wù zhī xìng；能盡物之性néng jìn wù zhī xìng，則可以贊zé kě yǐ zàn[221]天地之化育tiān dì zhī huà yù；可以贊天地之化育kě yǐ zàn tiān dì zhī huà yù，則可以與天地參zé kě yǐ yǔ tiān dì sān三[222]矣yǐ。

23　其次致曲qí cì zhì qū[223]，曲能有誠qū néng yǒu chéng，誠則形chéng zé xíng[224]，形則著xíng zé zhù[225]，著則明zhù zé míng[226]，明則動míng zé dòng[227]，動則變dòng zé biàn，變則化biàn zé huà[228]，唯天下至誠為能化wéi tiān xià zhì chéng wéi néng huà。

24　至誠之道zhì chéng zhī dào，可以前知kě yǐ qián zhī。國家將興guó jiā jiāng xīng，必有禎祥bì yǒu zhēn xiáng[229]；國家將亡guó jiā jiāng wáng，必有妖孽bì yǒu yāo niè[230]；見乎蓍龜xiàn hū shī guī[231]，動乎四體dòng hū sì tǐ[232]。禍福將至huò fú jiāng zhì：善shàn，必先知之bì xiān zhī zhī；不善bú shàn，必先知之bì xiān zhī zhī。故至誠如神gù zhì cheng rú shén[233]。

25　誠者自成也chéng zhě zì chéng yě，而道自道導(dǎo)也ér dào zì dǎo yě。[234]誠者物之終始chéng zhě wù zhī zhōng shǐ，不誠無物bù chéng wú wù。是故君子誠之為貴shì gù jūn zǐ chéng zhī wéi guì。誠者非自成己而已也chéng zhě fēi zì chéng jǐ ér yǐ yě，所以成物也suǒ yǐ chéng wù yě。成己chéng jǐ，仁也rén yě；成物chéng wù，知zhì智也yě。性之德也xìng zhī dé yě，合外內(nèi)之道也hé wài nèi zhī dào yě，故時(shí)措gù shí cuò[235]之宜也zhī yí yě。

26　故至誠無息gù zhì chéng wú xī[236]。不息則久bù xī zé jiǔ[237]，久則征jiǔ zé zhēng[238]，征則悠遠(yuǎn)zhēng zé yōu yuǎn，悠遠(yuǎn)則博厚yōu yuǎn zé bó hòu，博厚則高明bó hòu zé gāo míng。博厚bó hòu，所以載物也suǒ yǐ zài wù yě；高明gāo míng，所以覆物也suǒ yǐ fù wù yě；悠久yōu jiǔ，所以成物也suǒ yǐ chéng wù yě。博厚配地bó hòu pèi dì，高明配天gāo míng pèi tiān，悠久無疆yōu jiǔ wú jiāng。如此者rú cǐ zhě，不見而章bú xiàn ér zhāng，不動而變bú dòng ér biàn[239]，無為而成wú wéi ér chéng。天地之道tiān dì zhī dào，可一言而盡也kě yì yán ér jìn yě：其為物不貳qí wéi wù bú èr，則其生物不測zé qí shēng wù bú cè。天地之道tiān dì zhī dào：博也bó yě，厚也hòu yě，高也gāo yě，明也míng yě，悠也yōu yě，久也jiǔ yě。今夫天jīn fú tiān，斯昭昭sī zhāo zhāo[240]之多zhī duō，及其無窮也jí qí wú qióng yě，日月星辰系焉rì yuè xīng chén xì yān，萬物覆焉wàn wù fù yān。今夫地jīn fú dì，一撮土之多yī cuō tǔ zhī duō，及其廣厚jí qí guǎng hòu，載華岳而不重zài huà yuè ér bú zhòng，振zhèn[241]河海而不泄hé hǎi ér bú xiè，萬物載焉wàn wù zài yān。今夫山jīn fú shān，一卷yì quān[242]石之多shí zhī duō，及其廣大jí qí guǎng dà，草木生之cǎo mù shēng zhī，禽獸居之qín shòu jū zhī，寶藏興焉bǎo zàng xīng yān。今夫水jīn fú shuǐ，一勺之多yì sháo zhī duō，及其不測jí qí bú cè，黿鼉蛟龍魚鱉生焉yuán tuó jiāo lóng yú biē shēng yān，貨財(cái)殖焉huò cái zhí yān?！?ruby>詩shī》云yún：“維天之命wéi tiān zhī mìng，於穆不已wū mù bù yǐ！”蓋曰天之所以為天也gài yuē tiān zhī suǒ yǐ wéi tiān yě?！?ruby>於乎不顯wū hū bù xiǎn[243]！文王之德之純wén wáng zhī dé zhī chún[244]！”蓋曰文王之所以為文也gài yuē wén wáng zhī suǒ yǐ wéi wén yě，純亦不已chún yì bù yǐ。

孔子圣跡圖·跪受赤虹

27　大哉圣人之道dà zāi shèng rén zhī dào！洋洋乎yáng yáng hū！發(fā)育萬物fā yù wàn wù，峻極jùn jí[245]于天yú tiān。優(yōu)優(yōu)yōu yōu[246]大哉dà zāi！禮儀三百lǐ yí sān bǎi，威儀三千wēi yí sān qiān。[247]待其人而后行dài qí rén ér hòu xíng。故曰gù yuē，茍不至德gǒu bú zhì dé，至道不凝zhì dào bù níng[248]焉yān。故君子尊德性gù jūn zǐ zūn dé xìng[249]而道問學(xué)ér dào wèn xué[250]，致廣大而盡精微zhì guǎng dà ér jìn jīng wēi，極高明而道中庸jí gāo míng ér dào zhōng yōng。溫故而知新wēn gù ér zhī xīn，敦厚以崇禮dūn hòu yǐ chóng lǐ。是故居上不驕shì gù jū shàng bù jiāo，為下不倍wéi xià bú bèi背，國有道其言足以興guó yǒu dào qí yán zú yǐ xīng，國無道其默足以容guó wú dào qí mò zú yǐ róng?！?ruby>詩shī》曰yuē“既明且哲jì míng qiě zhé，以保其身yǐ bǎo qí shēn”，其此之謂與qí cǐ zhī wèi yú！

孔子圣跡圖·儀封仰圣

28　子曰zǐ yuē：“愚而好自用yú ér hào zì yòng，賤而好自專jiàn ér hào zì zhuān，生乎今之世shēng hū jīn zhī shì，反古之道fǎn gǔ zhī dào。如此者rú cǐ zhě，烖zāi[251]及其身者也jí qí shēn zhě yě?！?ruby>非天子fēi tiān zǐ，不議禮bú yì lǐ[252]，不制度bú zhì dù[253]，不考文bù kǎo wén[254]。今天下車同軌jīn tiān xià chē tóng guǐ[255]，書同文shū tóng wén，行xíng[256]同倫tóng lún[257]。雖有其位suī yǒu qí wèi，茍無其德gǒu wú qí dé，不敢作禮樂焉bù gǎn zuò lǐ yuè yān；雖有其德suī yǒu qí dé，茍無其位gǒu wú qí wèi，亦不敢作禮樂焉yì bù gǎn zuò lǐ yuè yān。子曰zǐ yuē：“吾說夏禮wú shuō xià lǐ，杞qǐ[258]不足征bù zú zhēng[259]也yě；吾學(xué)殷禮wú xué yīn lǐ，有宋存焉yǒu sòng cún yān；吾學(xué)周禮wú xué zhōu lǐ，今用之jīn yòng zhī，吾從周wú cóng zhōu?！?/p>

29　王天下有三重wàng tiān xià yǒu sān zhòng[260]焉yān，其寡過矣乎qí guǎ guò yǐ hū！上焉者shàng yān zhě[261]雖善無征suī shàn wú zhēng，無征不信wú zhēng bú xìn，不信民弗從bú xìn mín fú cóng；下焉者xià yān zhě[262]雖善不尊suī shàn bù zūn，不尊不信bù zūn bú xìn，不信民弗從bú xìn mín fú cóng。故君子之道gù jūn zǐ zhī dào：本諸身běn zhū shēn，征諸庶民zhēng zhū shù mín，考諸三王而不繆kǎo zhū sān wáng ér bú miù謬，建jiàn[263]諸天地而不悖zhū tiān dì ér bú bèi，質(zhì)諸鬼神而無疑zhì zhū guǐ shén ér wú yí，百世以俟圣人而不惑bǎi shì yǐ sì shèng rén ér bú huò。質(zhì)諸鬼神而無疑zhì zhū guǐ shén ér wú yí，知天也zhī tiān yě；百世以俟圣人而不惑bǎi shì yǐ sì shèng rén ér bú huò，知人也zhī rén yě。是故君子動shì gù jūn zǐ dòng[264]而世為天下道ér shì wéi tiān xià dào[265]，行而世為天下法xíng ér shì wéi tiān xià fǎ[266]，言而世為天下則yán ér shì wéi tiān xià zé[267]。遠(yuǎn)之則有望yuǎn zhī zé yǒu wàng，近之則不厭jìn zhī zé bú yàn?！?ruby>詩shī》曰yuē：“在彼無惡zài bǐ wú wù，在此無射zài cǐ wú dù[268]；庶幾夙夜shù jī sù yè，以永終譽(yù)yǐ yǒng zhōng yù！”君子未有不如此而蚤早有譽(yù)于天下者也jūn zǐ wèi yǒu bù rú cǐ ér zǎo yǒu yù yú tiān xià zhě yě。

30　仲尼祖述zhòng ní zǔ shù[269]堯yáo、舜shùn，憲章xiàn zhāng[270]文wén、武wǔ；上律天時(shí)shàng lǜ tiān shí[271]，下襲水土xià xí shuǐ tǔ[272]。辟pì譬如天地之無不持載rú tiān dì zhī wú bù chí zài，無不覆幬wú bú fù dào[273]，辟pì譬如四時(shí)之錯(cuò)rú sì shí zhī cuò[274]行xíng，如日月之代明rú rì yuè zhī dài míng。萬物并育而不相害wàn wù bìng yù ér bù xiāng hài，道并行而不相悖dào bìng xíng ér bù xiāng bèi[275]，小德xiǎo dé[276]川流chuān liú，大德敦化dà dé dūn huà[277]，此天地之所以為大也cǐ tiān dì zhī suǒ yǐ wéi dà yě。

孔子圣跡圖·克復(fù)傳顏

31　唯天下至圣wéi tiān xià zhì shèng，為能聰明睿知wéi néng cōng míng ruì zhì智，足以有臨zú yǐ yǒu lín[278]也yě；寬裕溫柔kuān yù wēn róu，足以有容也zú yǐ yǒu róng yě；發(fā)強(qiáng)剛毅fā qiáng gāng yì，足以有執(zhí)也zú yǐ yǒu zhí yě；齊zhāi齋莊中正zhuāng zhōng zhèng，足以有敬也zú yǐ yǒu jìng yě；文理密wén lǐ mì[279]察chá[280]，足以有別也zú yǐ yǒu bié yě。溥博淵泉pǔ bó yuān quán[281]，而時(shí)出ér shí chū[282]之zhī。溥博如天pǔ bó rú tiān，淵泉如淵yuān quán rú yuān。見而民莫不敬xiàn ér mín mò bú jìng，言而民莫不信yán ér mín mò bú xìn，行而民莫不說xíng ér mín mò bú yuè悅。是以聲名洋溢乎中國shì yǐ shēng míng yáng yì hū zhōng guó，施及蠻貊yì jí mán mò；舟車所至zhōu chē suǒ zhì，人力所通rén lì suǒ tōng；天之所覆tiān zhī suǒ fù，地之所載dì zhī suǒ zài，日月所照rì yuè suǒ zhào，霜露所隊(duì)shuāng lù suǒ zhuì墜；凡有血?dú)庹?rt class="aa">fán yǒu xuè qì zhě，莫不尊親mò bù zūn qīn，故曰配天gù yuē pèi tiān[283]。

孔子圣跡圖·在川觀水

32　唯天下至誠wéi tiān xià zhì chéng，為能經(jīng)綸wéi néng jīng lún[284]天下之大經(jīng)tiān xià zhī dà jīng[285]，立天下之大本lì tiān xià zhī dà běn[286]，知天地之化育zhī tiān dì zhī huà yù。夫焉有所倚fú yān yǒu suǒ yǐ？肫肫zhūn zhūn[287]其仁qí rén！淵淵yuān yuān[288]其淵qí yuān！浩浩hào hào[289]其天qí tiān！茍不固gǒu bú gù[290]聰明圣知智達(dá)天德者cōng míng shèng zhì dá tiān dé zhě，其孰能知之qí shú néng zhī zhī？

33《詩shī》曰yuē“衣錦尚絅yì jǐn shàng jiǒng[291]”，惡其文之著也wù qí wén zhī zhù yě。故君子之道gù jūn zǐ zhī dào，闇然而日章àn rán ér rì zhāng；小人之道xiǎo rén zhī dào，的然dì rán[292]而日亡ér rì wáng。君子之道jūn zǐ zhī dào：淡而不厭dàn ér bú yàn，簡而文jiǎn ér wén，溫而理wēn ér lǐ，知遠(yuǎn)之近zhī yuǎn zhī jìn，知風(fēng)之自zhī fēng zhī zì，知微之顯zhī wēi zhī xiǎn，可與入德矣kě yǔ rù dé yǐ。《詩shī》云yún：“潛雖伏矣qián suī fú yǐ，亦孔之昭yì kǒng zhī zhāo！”故君子內(nèi)省不疚gù jūn zǐ nèi xǐng bú jiù[293]，無惡于志wú wù yú zhì[294]。君子之所不可及者jūn zǐ zhī suǒ bù kě jí zhě，其唯人之所不見乎qí wéi rén zhī suǒ bú jiàn hū?！?ruby>詩shī》云yún：“相在爾室xiàng zài ěr shì，尚不愧于屋漏shàng bú kuì yú wū lòu?！?span id="spmpqu9" class="math-super">[295]故君子不動而敬gù jūn zǐ bú dòng ér jìng，不言而信bù yán ér xìn?！?ruby>詩shī》曰yuē：“奏假格無言zòu gé wú yán，時(shí)靡有爭shí mǐ yǒu zhēng。”[296]是故君子不賞而民勸shì gù jūn zǐ bù shǎng ér mín quàn，不怒而民威bú nù ér mín wēi[297]于鈇鉞yú fū yuè[298]?！?ruby>詩shī》曰yuē：“不顯惟德bù xiǎn wéi dé！百辟其刑之bǎi bì qí xíng zhī?！?ruby>是故君子篤恭shì gù jūn zǐ dǔ gōng[299]而天下平ér tiān xià píng?！?ruby>詩shī》云yún：“予懷明德yú huái míng dé，不大聲以色bú dà shēng yǐ sè?！?ruby>子曰zǐ yuē：“聲色之于以化民shēng sè zhī yú yǐ huà mín，末也mò yě?！薄?ruby>詩shī》曰yuē“德輶如毛dé yóu rú máo”，毛猶有倫máo yóu yǒu lún?！?ruby>上天之載shàng tiān zhī zài，無聲無臭wú shēng wú xiù”，至矣zhì yǐ！

孔子圣跡圖·命名榮貺